Məqalələr

ƏRKÖYÜNLÜYÜN UŞAQ PSİXOLOGİASINDA MƏNFİ ROLU

Cəmiyyətin formalaşmasında insan amili əvəzsiz rol oynayır. Görkəmli şəxsiyyətlər, alimlər və digərləri ailədə dünyaya göz açsalar  da, məhz ictimai hadisələrin təsirilə ailədə qazandıqları tərbiyə və psixoloji xüsusiyyətləri inkişaf etdirməklə fərddən şəxsiyyətə çevrilirlər. Deməli, ailədə qazanılmış ilkin tərbiyənin rolu danılmazdır. Bəs ailədə uşaq hansı yaşdan tərbiyə olunmalıdır?

Ailədə qazanılmış tərbiyə çoxəsrlik müşahidələrə və alimlərin fikrinə əsaslanaraq deyə bilərik ki, ana bətnindən başlayır. Anaya xas olan bəzi xasiyyətlər  uşağa ötürülür. Uşaq dünyaya göz açandan sonra ailədə, bağçada, məktəbdə tərbiyə prosesi inkişaf etdirilir və cəmiyyətdə şəxsiyyətin formalaşması ən yüksək həddə çatır.

Onu da qeyd etmək lazımır ki, şəxsiyyətin inkişafı daxili və xarici amillərdən çox asılıdır. Yəni, genetik, bioloji, fizioloji  və digər daxili amillər fərdin müəyyən sinifə, ailə mühitinə məxsus olması həm də xarici amilləri-şəxsi fəallığı, marağı və kollekti vin, ictimai qrupların tərbiyəvi təsirlərini də özündə birləşdirir.

Hər bir ailə cəmiyyətə bəxş etdiyi övladını düzgün tərbiyə etməyə borcludur. Məgər bütün ailələr  bu  müqəddəs borcu layiqincə yerinə yetirirmi? Yox. Cavabı çox qısa olsa da, arxasında böyük müəmmalar olan bir sualdır. Hər bir insan  bu suala  təbiətinə və tərbiyəsinə uyğun cavab verməkdə azaddır. Bəziləri günahı özündə, digərləri isə başqasında axtarmaqla özünü haqlı sayacaqdır. Bu da təbii qəbul olunmalıdır.

Ailədəki tərbiyədə uşağı həddən artıq nazlamaq və onun ərköyün böyütmək bəzən uşağın gələcəyi üçün təhlükə risqini artırır. Arzularının yarımçıq qalmasına şərait yaradır. Cəmiyyətdə “artıq” bir fərdə çevrilir. Belələrinin həyatdakı müvəffəqiyyətləri bəzən  başqalarına mənfi münasibətləri sayəsində əldə olunur.

Məktəbdə ərköyün uşaqlarla məktəb psixoloqlarının fərdi iş aparması məqsədə müvafiqdir. Eyni zamanda sinif rəhbərlərinin həmin uşaqlar üzərində  gündəlik müşahidəsi zamanı  əldə olunmuş məlumatı valideynlərlə vaxtaşırı müzakirə etməklə qismən müsbət nəticəyə nail olmaq olar. Valideynlər ilə söhbət zamanı çox maraqlı faktlarla üzləşmək mümkündür. Bəzi valideynlər bəhanə gətirir ki, bir  övladım var. Gözümün ağı-qarasıdır. Söz deyirəm inciyir. Yemək yemir, hətta küsüb evə gəlmir və s. Əslində hər kəs elə bir fərd hesab olunmalıdır .Yoxsa fərd dən danışmağa ehtiyac olmazdı . Tutaq ki, ailədə 10 uşaq vardır. Deməli, hər bir uşaq ayrılıqda fərdi psixoloji amillərin daşıyıcısıdır. Bir çox valideynlər isə ya bunları bilmir, ya da bunlara əhəmiyyət vermir. Bu da uşağın tərbiyəsində zərərli vərdişlərin meydana gəlməsi üçün zəmin yaranması ilə nəticələnir.

Maraqlı burasıdır ki, bəzi validenlər qız övladlarını da çox nazlayır, ərköyün  böyüdürlər . Həmin uşaqlar məktəbdə yoldaşları ilə mehriban münasibət saxlamaqda çətinlik çəkirlər. Tez-tez yoldaşlarından küsür, yaxşı geyimi olmayan uşaqla oturmaqdan imtina edir , özündən başqasını sevmkdə çətinlik çəkir və s.

Ərköyün oğlan uşaqlarının işi daha çətindir. Bir vətəndaş kimi ordu sıralarına çağrılarkən ilk günlər böyük çətinliklərlə üzləşirlər. Nizam-intizama tabe olmağa öyrəşmək, evdə anaya verilən sifarişli yeməyi yox, əsgərlər üçün bişirilən ümumi yeməklə qidalanmaq məcburiyyətində qalmaq, özü kimi ərköyün yoldaşlarla düzgün münasibət qura bilməmək onlarda psixoloji amillərin meydana çıxması ilə nəticələnir.Belə uşaqlar validendən uzaqlaşan kimi bir sıra problemlərlə üzləşir

Oğlanlardan fərqli olaraq ərköyün qızların qarşısına çıxan çətinliklər ətrafında valideynlər daha ciddi düşünməlidirlər. Belə ki, qızlar həm də cəmiyyətimizdə mühüm rola malik analarımızın davamçılarıdır. Belə qızlar ər evinə köçəndən sonra ata evindəki ərköyünlüyü davam etdirə bilməyəndə daxili çatışmamazlığını büruzə verirlər. Yeni tələblərə qarşı çıxır, nəticədə ər evini tərk etməklə çıxış yolu tapsa da, ailə  dağılır.

Məktəblə ailə arasında olan əlaqələrin müasir təhsil sisteminə uyğun həyata keçirilməsi günün vacib məsələlərindən biri kimi həmişə diqqət mərkəzində saxlanılmalı,uşağın davranışındakı hər hansı dəyişiklik əxlaq normaları daxilində birgə təhlil olunmaqla düzgün çıxış yolu tapılmalıdır. Uşaqlara və məktəbə dövlət tərəfindən göstərilən yüksək səviyyəli qayğı deyilənlərin həyata keçirilməsi üçün hər cür şəraiti yaratmışdır.

Beləliklə, müasir təlim üsulları ilə silahlanmış müəllimlərimizin bilik və bacarığından səmərəli istifadə etməklə validenlərimiz övladlarının düzgün tərbiyə olunmasına nail ola bilərlər. Bu işdə görkəmli pedaqoqların, müəllimlərin təcrübəsi əvəzsiz tərbiyə məktəbidir. Valideynlər bu gün daha çox çalışırlar ki, övladları savadlı olsunlar. Ona görə də uşaqlarını  repitotorların yanına aparmaqdan belə çəkinmirlər. Nəticədə uşağın biliyi artdıqca ərköyünlüyü də artır. “Mən” ifadəsini başqalarından seçilmək üçün  daha tez-tez işlədir. Valideyn isə çox sakit və razılıqla bu halı  müşahidə edir, bəyənir.  Belə olan təqdirdə, cəmiyyətə təqim olunmuş savadlı və ərköyün gənc çox vaxt qarşıya qoyduğu məqsədə nail ola bilmir. Müəyyən psixoloji məqamlarla üzləşməli olur. Ona görə də hər bir vadideyn çalışmalıdır ki, uşaq cəmiyyətin ümumi bir üzvü kimi tərbiyə olunsun. Gələcəkdə qarşıya qoyduğu məqsədini həyta ktçirərkən şəraiti və onun həyata ktçirilməsi üsul və vasitələri düzgün müəyyən edə bilsin. Ancaq belə bir halda valideyn qarşısına qoyduğu vəzifənin bir qismini həyata keçirməyə nail ola bilər.

Sabir Mirhəsənoğlu.

Həsənov adına Kijəbə qəsəbə tam orta məktəbin müəllimi.

15.09.2016-cı il  

____________________________________

MƏKTƏBDƏ VƏ SİNİFDƏ ŞAGİRD DAVRANIŞ QAYDALARI

    Cəmiyyətin yaranması ilə bağlı insanlar arasında müəyyən qanunlar, davranış normalarının mövcudluğuna ehtiyac duyulmuşdur. Çünki insanlar arasındakı münasibətləri tənzimləyən normalar olmasa, özbaşnallıq və xaos hökm sürər, cəmiyyət idarəolunmaz hala gələ bilər. Ona görə də, hər bir dövrə uyğun cəmiyyətdə davranış qaydaları müəyyən edilmişdir.

   Məktəbdə müəllim tərəfindən “Davranış qaydaları” şagirdlərə öyrədilərkən onların psixologiyası nəzərə alınmaqla müşahidə və fəallığın dialektiv vəhdət təşkil etməsinə nail olmalıdır. Çünki, şagirdin gələcəkdə cəmiyyətin fəal üzvü olması və Qanunlara əməl etməsi elə məktəb dövründə sadəlik-mürəkkəblə, fərdidən ümumiyə doğru inkişaf etdirilməlidir.

   Elmin inkişafı ilə bağlı olaraq müasir dövrümüzdə mürəkkəb bir varlıq olan  insanı bir sıra elm sahələri öyrənir. Bu elmlər arasında psixologiyanın da öz yeri vardır. Məktəbdən başlayaraq şagirdlərin psxoloji cəhətdən düzgün öyrənilməsi və istiqamətləndirilməsi ən vacib problemlərdən biri kimi diqqət mərkəzində saxlanılmalıdır.

   Elm-təhsil ocağı olan məktəb də kiçik bir cəmiyyətdir. Sinif isə müqaisədə ondan bir qədər kiçikdir. Siniflər məktəbi əmələ gətirir. Bir anlığa təsəvvür edək ki, təxminən 600 şagirdin təhsil aldığı məktəbdə heç  bir davranış qaydası yoxdur. O zaman hansı mənzərə ilə rastlaşırıq? Əlbəttə ki, özbaşnallıq yaranar. Buna görə də, sinif və məktəb üçün davranış qaydaları tərtib olunmuşdur. Həmin Qaydalar əsasən I-IV siniflər, V-VIII siniflər və IX-XI siniflər üçün ayrılıqda tərtib olunur. Sual oluna bilər ki, bir məktəbdə 3 növ davranış qaqydasının  müəyyən edilməsi qaydası haradan meydana gəlmişdir?

Məlumdur ki, I-IV sinif şagirdləri hələ çox kiçikdirlər. Onlardan çox şey tələb etmək mümkün deyil. I sinifə yenicə qəbul olunmuş uşaq məktəblə, onun xüsusiyyətləri ilə və yoldaşları ilə tanış olur. Onlar çox vaxt darıxır, evə getməyə tələsirlər. Getdikcə məktəbə alışan uşaqlar daxili nizam-intizam qaydalarını öyrənir və ona əməl edirlər.

    V-VIII sinif şagirdləri nisbətən böyük olduqlarından “Davranış qaydaları”nda onların qarşısına qoyulan tələblər də dəyişir.

   IX-XI sinif şagirdləri isə artıq müstəqil həyata hazırlaşdıqlarından, dünya görüşləri genişləndiyindən bu qaydalar  bir qədər də mürəkkəbləşir.

Unutmaq olmaz ki, “Davranış qaydaları”nda şagirdlərin vəzifələri xatırladılır. Bu qaydaların müddəalarında müəyyən qadağanedici normalar vardır. “Bunu etmək olmaz” fikrini həmişə yadda saxlamaq lazımdır. Çünki, elə hərəkətlər var ki, yaşından asılı olmayaraq onu etmək heç bir insana başucalığı gətirmir.

Hər ailənin də özünəməxsus “davranış qaydaları”nın olduğunu və məktəbin böyük bir ailə olduğunu nəzərə alsaq, biz ailədə olduğu kumi, məktəbdə də “Davranış qaydaları”na əməl etməliyik.

   Təcrübəli pedaqoqların fikrincə, uşaq ailənin güzgüsüdür. Məktəbə gələn hər bir məktəbli öz ailəsindəki tərbiyəni, “Davranış qaydaları”nı təcəssüm etdirir. Odur ki, hər bir şagird öz ailəsi haqqında mənfi fikir yaranmasın deyə, ağıllı və normal şəkildə hərəkət etməyə borcludur.

Sinif davranış qaydalarını şagirdlər sinif rəhbəri ilə birlikdə tərtib edə bilər. Növbətçilik cədvəli, sinif təşkilatı adlanan bölgü də “Davranış qaydaları”nın bir nümunəsidir.

   Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, I sinifdən XI sinifə qədər “Davranış qaydaları”nın dəyişməsinin bir səbəbi də getdikcə yetkinləşən məktəblinin müstəqil həyata, cəmiyyətin qanunlarına uyğunlaşması üçün hazırlıq məqsədi daşıyır. Nümunə üçün aşağıdakı müqaisəyə diqqət edək: l-lV siniflər üçün qaydaların 1-ci bəndində yazılır “Səylə oxumalı, müəllimin izahını diqqətlə dinləməli, onun bütün tapşırıqlarını yerinə yetirməlidir”. V- Vlll siniflər üçün qaydaların 1-ci bəndində yazılır “İnadla biliklərə, təhsil bacarığı və vərdişlərinə yiyələnməli, əsas təhsili başa vurmalıdır, mənlik və əxlaqi şüurunu, hüquqi düşüncəsini, milli və mənəvi keyfiyyətlərini inkişaf etdirməlidir”. lX –Xl siniflər üçün qaydaların 1-ci bəndində yazılır: “İnad və yaradıcılıqla elmlərin əsaslarına və özünütəhsil  vərdişlərinə yiyələnməli, aldığı biliyi həyata tətbiq etməlidir”. Bu nümunədən aydın görünür ki, sadədən mürəkkəbə doğru şagirdin qarşısına qoyulan vəzifə də psixoloji hazırlığa uyğun olaraq dəyişdirilir.

   Müstəqil həyatda tələblər dəyişir. Uşaq olarkən heç bir məsuliyyət daşınılmayan məsələlərdə belə  məsuliyyət müəyyən edilir. Ona görə də, məktəblilər “Davranış qaydaları”na əməl etməklə  gələcəkdə Qanuna hörmət etmək, cəmiyyətdə özünü idarə etmək vərdişlərinə yiyələnmiş olurlar.

   Bir sözlə, şagird davranış qaydaları ən sadə cəmiyyət qanunlarıdır və onlara əməl etməklə hər bir şəxs özünün yetkin şəxsiyyət kimi formalaşmasına zəmin yaradır. Əlbəttə, burada müəllim və valideynin birgə səyi unudulmamalıdır. Təsadüfi deyil ki, dahilərdən biri “qanuna əməl et, dinc yaşa”, demişdir.

                                        

                                                                       07. 03. 2016-cı il

____________________________________

“ƏN YAXŞI ÜMUMTƏHSİL MƏKTƏBİ”

    Hazırda mənim çalışdığım elm ocağı – Astara rayonun N.Həsənov adına     Kijəbə qəsəbə tam orta məktəbi 1966-cı ildən fəliyyətini davam etdirir. Məktəbdə təhsil alan 531 şagirdin təlim-tərbiyəsilə ömrünü müqəddəs və şərəfli müəllim peşəsinə həsr etmiş 62 nəfərlik pedaqoji kollektiv məşgul olur. Məktəbin 2 müəllimi “Ən yaxşı müəllim” müsabiqəsinin qalibi, 1 müəllim “Əməkdar müəllim” fəxri adını daşıyır, 1 müəllimiz də “Tərəqqi” medalına layiq görülmüşdür. Müəllimlərimizdən 2-si yeni təlim texnologiyaları üzrə “təlimçi müəllim” adını qazanmışdır. Daha bir müəllimiz Azərbaycan jurnalistlər birliyinin üzvüdür. Ardıcıl olaraq bir-neçə ildir ki, məktəbimizin müəllimləri respublika “Elektron Təhsil Müsabiqəsi”ndə də uğurla iştirak edirlər. Təhsil ocağına 10 ildir ki, təcrübəli pedaqoq, bacarıqlı təşkilatçı, Təbrizə Rəsulova rəhbərlik edir.

    Məktəb həmişə yaxşı göstəriciləri ilə rayonda seçilmiş, məzunlarımızın rayonun təhsil salnaməsında həmişə xüsusi yeri olmuşdur. Fərəhli haldır ki, bu gün müəllim peşəsini davam etdirən məzunlarımızdan 3-ü “Ən yaxşı müəllim” müsabiqəsinin qalibi adını qazanıb.

    2013-2014 –cü tədris ilində məktəbin məzunu Quliyev Fuad Firudin oğlunun 681 bal toplayaraq Prezident təqaüdünə layiq görülməsi, X sinif şagirdi Hacızadə  Rafət Mərasim oğlunun “Heydər Əliyev məktəblilərin gözü ilə” respublika inşa müsabiqəsinin qalibi olması və 10-a yaxın şagirdimizin qəbul imtahanlarında arzulanan nəticəni əldə etməsi, uğurlarımızın təsadüfi olmamasını düşünməyə əsas verir.

  Sevindirici haldır ki, 2014-2015-ci tədris ilində nailiyyətlərimizi daha da yüksəldə bilmişik.  27 məzunumuz ali məktəbə sənəd vermiş, onlardan 20-si tələbə adını qazanmışdır. Sevinirəm ki, dərs dediyim 8 şagird 500-dən yuxarı, 2 şagird isə 600-dən yuxarı bal toplamışdır. Onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, bu tədris ilində yuxarıda sadalanan rəqəmlərə görə məktəbimiz rayonda ali məktəbə daxil olan həm məzunların sayına görə, həm də ən yüksək bal toplamış məzun nailiyyətinə görə birinci yerdədir.  Sözü gedən məzunlardan: Mərufov İlham Malik oğlu 685 balla Ali Neft Məktəbinin - Prosesslərin avtomatlaşdırılması ixtisasına, Babayeva Mətanət Eldar qızı 606 balla BDU-nun Tarix ixtisasına, Muradov Sabir Arzuman oğlu 569 balla ADNA-nın Qaz boruqları mühəndisliyi ixtisasına, Ağayeva Kəmalə  Söhrab qızı 540 balla ATU-nun Müalicə işi ixtisasına, Baxşıyev Sevman Vidadi oğlu 527 balla  APU-nun Tarix ixtisasına, Qasımov Elbrus Sərxan oğlu 511 balla ADNA-nın Elektronika-telekomunikasiya mühəndisliyi ixtisasına, Şirinbəyov Samir Vaqif oğlu 501 balla APU-nun Tarix ixtisasına, Hacızadə Rafət Mərasim oğlu 500 balla Polis Akademyasına qəbul olunmaqla məktəbimizdə verilən biliyin yüksək səviyyədə olmasını nümayiş etdirmişlər. Bizim də borcumuzdur ki, yuxarıda adı çəkilən və çəkilməyən, tələbə adına layiq görülən bütün məzunlarımızı, onların valideylərini, müəllimlərini qazanılan uğur münasibətilə bir daha təbrik edək.

   Kijəbə qəsəbə tam orta məktəb müəllimlərinin daha bir uğuru ondan ibarətdir ki, son illər ali məktəbə ən yüksk balla qəbul olunan əksər məzunlarımız müstəqil surətdə hazırlaşaraq, repetitor müəllimlərə müraciət etmədən bu zirvəni fəth edirlər.

  Ürəkdən bağlandığım tarix fənnini yüksək səviyyədə tədris etməklə şagirdlərimdə  vətənpərvərlik tərbiyəsini inkişaf etdirməklə yanaşı, onlarda soykökümüzün şərəfli keçmişinə, Ulu Öndərin ideyalarına məhəbbət oyadıram. Eyni zamanda cənab Prezindetimiz İ.H.Əliyevin təhsilimizin inkişafındakı rolunu həmişə şagirdlərimə tarixi faktlar əsasında dönə-dönə öyrətməkdən yorulmuram. Elə ona görə də, ən yüksək bal toplamış məzunlarımızdan 3-nün Tarix ixtisası üzrə ali təhsillərini  davam etdirəcəklərini biləndə fərəhimi gizlədə bilmirəm. Zənnimcə üzərimə düşən vəzifənin öhdəsindən layiqincə gəlib, yurdumun tarixini, o cümlədən tarix fənnini şagirdlərimə lazımınca sevdirə bilmişəm.

   Qazanılan uğurların əldə edilməsinə Astara rayon Təhsil Şöbəsinin, Kijəbə qəsəbə tam orta məktəb kollektivinin, valideynlərin və şagirdlərin birgə əməyi nəticəsində nail olmuşuq desək, yanılmarıq.

   Bütün bunlar bir daha göstərir ki, Azərbaycan Respublikasının Təhsil Qanununu əldə rəhbər tutan məktəb kollektivi öz üzərinə düşən vəzifənin öhdəsindən şərəflə gəlməyə çalışır, qazanılmış uğurlarla arxayınlaşmır. İstər ayrı-ayrı fənlərin tədrisində, istərsə də məktəb çərçivəsində həyata keçirilən müxtəlif məqsədyönlü tədbirlər yalnız bir amala-Müstəqil Azərbaycanın dünyada tanınmasına və gələcəyimizin təminatçısı olan gənclərimizi xalqımızın layiqli övladı kimi yetişdirməyə xidmət edir.

                                                                                          

                                                                                           Fətullayev Teymur Sabir oğlu,

                                                                              Kijəbə qəsəbə tam orta məktəbin tarix müəllimi.

                                                                                                        01. 08. 2015-ci il

        ______________________________________________________________________________________________